Памежны пераход паміж Польшчай і Расіяй у Калінінградскай вобласці карыстаецца папулярнасцю ў беларусаў, якія едуць на радзіму. Па-першае, з прычыны невялікіх у параўнанні з беларуска-польскай мяжой чэргаў, па-другое, такі маршрут дазваляе пазбегнуць сустрэчы з памежнікамі Беларусі, а такім чынам — і нязручных пытанняў пра ўдзел у пратэстах ці палітычныя погляды. У тых, хто наведваў Украіну і мае адзнаку ў пашпарце, і раней фармальна пыталі пра мэты паездак, пасля чаго без праблем прапускалі. Аднак за апошнія два тыдні прынамсі ў двух выпадках такіх беларусаў дапытвалі з пагрозамі. Ад іх патрабавалі звестак пра знаёмых беларусаў і расіян, якія падтрымліваюць Украіну, даведаўся праект «Вот Так».
Калінінградскі транзіт
Калінінград — зручны транспартны хаб для тых, хто хоча трапіць з ЕС у Беларусь. Падарожнікі аддаюць перавагу гэтаму маршруту, бо мяжу тут можна прайсці ў некалькі разоў хутчэй, чым у Тэрэспалі (гэта апошні дзейны памежны пераход на польска-беларускай мяжы). З Калінінграда ў Мінск лётаюць рэгулярныя авіярэйсы, прычым у сталіцы Беларусі, дзякуючы пагадненням паміж Расіяй і Беларуссю, пасажырам ужо не трэба праходзіць пашпартны кантроль і размаўляць з беларускімі памежнікамі.
Аднак з нядаўняга часу ў памежных чатах, у якіх падарожнікі абмяркоўваюць нюансы перасячэння расійскай мяжы, пачалі з’яўляцца паведамленні пра больш пільны кантроль. З ім сутыкаюцца тыя, хто мае хай нават мінімальнае дачыненне да Украіны. Расійскія памежнікі звяртаюць увагу на адзнакі пра наведванне гэтай краіны, месца нараджэння і іншыя дэталі, якія дазваляюць звязаць падарожнікаў з Украінай. Для некаторых з іх руцінная паездка звыклым маршрутам перарываецца здыманнем з аўтобуса і шматгадзінным допытам супрацоўнікамі расійскіх спецслужбаў.
Праекту ўдалося пагаварыць з некалькімі беларусамі, якія апошнім часам сутыкаліся з праблемамі падчас спробы перасекчы мяжу РФ. Прычым гэта адбывалася як на ўездзе, так і на выездзе з тэрыторыі Расіі.
Прыдзірлівы допыт
«Для мяне Калінінград — самы блізкі і зручны транзітны пункт на дарозе ў Беларусь. Па справах езджу гэтым маршрутам практычна кожны месяц. З маім беларускім пашпартам праблем ніколі не ўзнікала. Маршрут вельмі просты — аўтобусам [з Польшчы] праз расійскую мяжу, потым самалёт, і выходжу ўжо практычна дома. Праблем з памежнікамі праз свае дакументы не меў ніколі», — расказвае Ігар (імя героя змененае).
Да поўнамаштабнага расійскага ўварвання ён неаднаразова бываў ва Украіне, апошні раз — у 2021 годзе. Пра гэтыя паездкі нагадваюць штампы, якія ставілі ў пашпарт украінскія памежнікі. Раней пільнай цікавасці ў расійскіх сілавікоў яны не выклікалі.
«Прагортваючы пашпарт, яны заўсёды задавалі мне некалькі пытанняў: з якой мэтай ездзілі, ці ёсць ва Украіне сваякі? Казаў, што ездзіў на мора, сваякоў няма, на гэтым увесь допыт і заканчваўся. Было ўражанне, што ім проста трэба было выканаць фармальнасці. Аднак гэтым разам усё пайшло па нязвыклым і нядобрым для мяне сцэнары», — успамінае мужчына нядаўняе перасячэнне расійскай мяжы ў кірунку Польшчы.
Праглядаючы пашпарт Ігара, супрацоўнік расійскай памежнай службы адклаў дакумент убок. Прапусціўшы ўсіх пасажыраў аўтобуса, ён запрасіў мужчыну на дадатковую праверку ў асобны кабінет. Задаўшы яму некалькі пытанняў, памежнік паклікаў калегу ў цывільным, з звыгляду і манеры паводзінаў — супрацоўніка спецслужбаў. Далейшы допыт, які доўжыўся некалькі гадзін, праводзіў ужо ён.
«Эфэсбэшнік з ходу перайшоў да пагроз. Гэта быў рэзкі кантраст з трохі флегматычнай і разняволенай манерай зносін памежніка. Думаю, ён хацеў узяць мяне страхам. Прагледзеўшы пазнакі, якія рабіў, гартаючы мой пашпарт, іншы супрацоўнік, ён пачаў казаць, што я трапіўся, у іх ёсць на мяне нейкая інфармацыя пра мае паездкі ва Украіну і ўдзел у беларускіх пратэстах. Карацей, фул-хаўс. А на заканчэнне ўсяго ён паабяцаў перадаць мяне беларускаму КДБ», — дзеліцца Ігар.
Паводле яго, у беларускіх пратэстах 2020 года ён удзелу не браў, у інтэрнэце пра палітыку ніяк не выказваўся, аднак агрэсіўная манера паводзін супрацоўніка ФСБ і пагрозы перадаць яго беларускім сілавікам зрабілі сваю справу. Калі паступіла патрабаванне разблакаваць тэлефон, ён хутка пагадзіўся. Цяпер Ігар пра гэта шкадуе.
Наступныя паўгадзіны памежнік і, імаверна, супрацоўнік ФСБ праглядалі змесціва ў яго тэлефоне, час ад часу мяняліся ў твары, робячы выгляд, што знайшлі нешта сур’ёзнае, фатаграфавалі экран. Таксама яны пыталі ў Ігара пра стаўленне да Пуціна, Зяленскага і да расійска-ўкраінскай вайны, успамінае суразмоўца «Вот Так»:
«Потым у нейкі момант эфэсбэшнік мне кажа: усё, уліп ты па самыя вушы, капец табе, рыхтуйся да падвалаў КДБ. Зрабіў паўзу, паглядзеў на мяне і сказаў, што ёсць адзін шанец усё выправіць: расказаць усё, што мне вядома пра маіх знаёмых — беларусаў і расіян, — якія альбо збіраюцца ў дабрабаты, альбо данацяць на УСУ, альбо збіраюць грошы на дроны і іншы рыштунак».
Паралельна з гэтымі пытаннямі сілавік паказваў асобных людзей са спісу кантактаў у тэлефоне Ігара і патрабаваў расказаць пра іх. Падчас шматгадзіннага допыту меркаваны супрацоўнік ФСБ перыядычна адыходзіў ад тэмы і паўтараў прапагандысцкія штампы пра ворагаў Расіі. Урэшце, не знайшоўшы нічога сур’ёзнага і не здолеўшы схіліць суразмоўцу да супрацоўніцтва, ён сказаў Ігару збіраць рэчы і садзіцца на найбліжэйшы аўтобус. Адразу пасля гэтага Ігар паехаў у Польшчу: ён упэўнены, што ад сапраўды вялікіх праблем яго выратавала толькі тое, што ў яго тэлефоне не было ніякай кампраметавальнай інфармацыі.
Паляванне на добраахвотнікаў
Прыкладна ў гэты ж час расійскую мяжу ў Калінінградскай вобласці перасякаў Дзмітрый (імя героя таксама змененае) — іншы грамадзянін Беларусі, з якім удалося звязацца праекту. Мужчыну, які ехаў у Калінінград, таксама адвялі на размову з супрацоўнікамі ФСБ. Як і ў многіх беларусаў, у яго пашпарце былі адзнакі пра наведванне Украіны — да поўнамаштабнага расійскага ўварвання Украіна была галоўным турыстычным напрамкам для грамадзян нашай краіны. Многія з іх ездзілі адпачываць на мора, а жыхары памежных населеных пунктаў выпраўляліся ва Украіну па пакупкі.
Падчас допыту Дзмітрыю паказвалі фатаграфіі двух хлопцаў — нібыта беларусаў. Паводле расійскіх сілавікоў, яны збіраліся ўступіць у шэрагі УСУ і нядаўна іх затрымалі падчас спробы выехаць у Польшчу праз Калінінград.
«Мне аж паказвалі сканы іх беларускіх пашпартоў. Пыталі, ці не знаёмы я з імі. Патрабавалі ад мяне разблакаваць тэлефон. Наколькі я зразумеў, у гэтых хлопцаў падчас такой вось праверкі знайшлі доказы таго, што яны едуць ва Украіну — кантакты, перапіску. З таго, што я чуў, гэта былі не адзіныя выпадкі за апошні час. Не ведаю, наколькі я маю рацыю, але ў мяне склалася ўражанне, што расійскія сілавікі пачынаюць моцна трэсці беларусаў акурат пасля такіх затрыманняў», — расказаў пра свой досвед праходжання мяжы Дзмітрый.
Украінскі штамп як чорная метка
Адміністратар аднаго з памежных тэлеграм-чатаў, з якім пагаварыў праект, расказаў, што цяпер «супрацоўнікі бяспекі» абавязкова гутараць з людзьмі, якія маюць украінскае грамадзянства, адзнакі ў пашпарце пра наведванне Украіны (незалежна ад тэрміну даўніны) або нарадзіліся ва Украіне (ці нават ва Украінскай ССР). Прычым гэта адносіцца як да тых, хто заязджае, так і да тых, хто выязджае з Расіі. Такая практыка, паводле адміністратара, з’явілася пасля тэракту ў «Крокус Сіці Холе». У такіх людзей дагляд асабістых рэчаў часта праводзіцца прыдзірліва, сцвярджае адміністратар чата.
Удзельнікі чатаў пішуць, што «гутаркі» лёгка ператвараюцца ў допыты, якія суправаджаюцца вывучэннем змесціва мабільных тэлефонаў і ноўтбукаў грамадзян, што выклікалі падазрэнні. Супрацоўнікаў ФСБ цікавяць сваякі, якія жывуць на тэрыторыі Украіны, частата зносін з імі, родная мова дапытваных, стаўленне да вайны і расійскай улады. У некаторых выпадках — але далёка не заўсёды — сілавікі могуць пагражаць або ціснуць на падарожнікаў.
Такая практыка існуе і на польска-беларускай мяжы. Суразмоўцы «Вот Так», якія перыядычна яе перасякаюць, таксама сутыкаліся з павышанай увагай з боку беларускіх памежнікаў і супрацоўнікаў КДБ. Аднаго з іх, грамадзяніна Беларусі, больш за гадзіну дапытвалі праз адзнакі пра наведванне Украіны. Іншага мужчыну, які мае грамадзянства Украіны і від на жыхарства ў Беларусі, пратрымалі на мяжы некалькі гадзін, а машыну дбайна агледзелі. Яго распытвалі пра сваякоў і сяброў, якія ваююць у складзе УСУ, цікавіліся стаўленнем да Пуціна і Лукашэнкі.